Бүгінгі таңда АИТВ-инфекциясының алдын алу қауіпті аурумен күрестің ең тиімді тәсілдеріне жатады. Бүкіл әлемнің ғалымдары жақын арада АИТВ-ға қарсы тиімді құрал әзірлеу үшін барлық мүмкіндіктерді жасайды. Осы саладағы кейбір табыстар бар болса да, инфекциядан вакцина әлі ойлап табылған жоқ. Сондықтан АИТВ-ның алдын алу-бұл инфекциядан қорғаудың сенімді және кепілді тәсілі және оның нәтижелері әр адамның мінез-құлқына байланысты.
АИТВ-ның алдын алудың ең маңызды бағыттарының бірі — АИТВ инфекциясының тігінен берілу профилактикасын, яғни адамның иммун тапшылығы вирусының (АИТВ) тасымалдаушысы болып табылатын жүкті әйелдерді алдын алу курсынан өтуді есептеуге болады. Бұл терапия баланың құрсақішілік жұқтыру қаупін барынша азайтуға бағытталған. Табиғи тууды ауыстыратын кесар тілігі, жұқтырылған анадан жарыққа шыққан сәбиді жасанды тамақтандыру — бұл сондай-ақ АИТВ-ның алдын алу тәсілдері.
АИТВ-ның тік берілу қаупіне әсер ететін факторлар:
• Ана денсаулығының жағдайы. Қандағы вирустың деңгейі немесе ананың қынап секрециясы жоғары болған сайын және оның иммундық мәртебесі төмен болған сайын, вирустың балаға берілу қаупі жоғары. Егер анасының ауыр белгілері болса-тәуекел жоғары.
• Ананың өмір сүру жағдайы: тамақтану, демалыс, витаминдер және т.б. — өте маңызды фактор. Еуропа мен АҚШ-тың индустриялық дамыған елдерінде АИТВ бар баланың тууының орташа статистикалық тәуекелі үшінші әлем елдеріне қарағанда шамамен екі есе төмен.
• Алдыңғы жүктіліктердің болуы: олар неғұрлым көп болса-қауіп соғұрлым жоғары.
• Баланың жетілуі: шала туған жәнетуу мерзімінен асып туылған балалар жиі жұқтырғандар болады.
• Босанудың екінші сатысының ұзақтығы: баланың дүниеге келгенге дейінгі уақыт аралығынан азырақ қауіп тудырады.
• Ұрық маңы қабығының қабынуы немесе уақытынан бұрын жарылуы: жаңа туған нәрестеге АИТВ-ның берілу қаупі жоғары.
• Ота жасау арқылы: көптеген зерттеулер кесар тілігі кезінде, әсіресе, егер ол ұрық жанындағы қабықшалар үзілгенге дейін жасалса, баланың АИТВ-мен туылу қаупі төмендегенін көрсетті.
• Қынаптың шырышты қабығының жарықтары мен жарықтары (әдетте инфекциялар нәтижесінде пайда болады) баланың АИТВ-мен туылу қаупін арттырады.
• Емшекпен емізу: АИТВ бар аналарға балаларды емшекпен емізуге болмайды, себебі АИТВ берілу қаупі артады.
Зерттеулер көрсеткендей, ұрықты жүктіліктің 8-12 аптасында АИТВ жұқтыруы мүмкін. Алайда көптеген жағдайларда нәрестелерді босану кезінде жұғады.
АИТВ жұқтырған жүкті әйелдерді уақтылы анықтау және баланы жұқтырудың алдын алу шараларын қабылдау үшін есепке қою кезінде және 28-30 апта мерзімінде АИТВ-ға міндетті тестілеу енгізілді, сондай-ақ АИВ-инфекциясына 2 рет тексеру нәтижесіз босандыру мекемелеріне келіп түскендерді немесе босанғанға дейін 3 аптадан астам бір рет тексерілгендерді тексереді.
Ине арқылы есітркі тұтынушылар арасында АИТВ- инфекуиясын алдын-алу (ИЕТ)
ИЕТ таңдау ұсыну қажет: немесе тұтынуды тоқтату, немесе қауіпсіз формаларға көшу (темекі шегу, иіскеу, жұту), немесе стерильді құралдармен инъекция жасау. Бұл «есірткіні қолдану кезінде қауіп-қатерді төмендету» немесе «есірткімен келтірілген зиянды азайту» стратегиясы деп аталады. ИЕТ арасында АИТВ-инфекциясының тиімді алдын алудың негізгі принциптері мыналар болып табылады:
• АИТВ-инфекциясының алдын алу бойынша ақпараттық-ағарту жұмысы
• Әлеуметтік қызметтер мен денсаулық сақтау қызметінің қолжетімділігін қамтамасыз ету
• Инъекция арқылы есірткі енгізетін тұлғалар арасында белсенді жұмыс
• Инелер мен шприцтерді алмасу бағдарламаларына қол жеткізуді қамтамасыз ету
• Антиретровирустық және алмастырушы терапияға қол жеткізуді қамтамасыз ету
Жыныстық жолмен жұқтырудың алдын алу ерекше маңызды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша емделмеген жыныстық жолмен берілетін аурулар (ЖЖБА) АИТВ-инфекциясын жұқтыру қаупін 5-10 есе арттырады.
Бүкіл әлемде АИТВ және басқа да ЖЖБА жұқтырудың жартысына жуығы 10-25 жас аралығындағы жастарға келеді. Осыған байланысты жастарды жауапты және қауіпсіз жыныстық мінез-құлыққа үйрету аса маңызды.
Шын мәнінде, жыныстық тәрбие өсіп келе жатқан адамда ақыл-ой шешім қабылдау қабілетін қалыптастыруға, көптеген қауіп факторларының алдында психологиялық «иммунитет» қалыптастыруға, оның ішінде жасөспірімдік эксперимент жасауға, өзін-өзі бекіту, құрдастары тарапынан қысым жасауға, есірткі өндірушілердің белсенділігіне бағытталған. Қазіргі жастар әртүрлі және өзара байланысты проблемалардың кең ауқымына тап болғандықтан, жыныстық ағарту және қауіпсіз мінез-құлықты насихаттау қазіргі әлемдегі өмір дағдыларына оқытудың жалпы кешенінің бір бөлігі болуға тиіс.
АҚШ — та жүргізілген сауалнама барысында, жасөспірім жыныстық қатынас бастағанға дейін кем дегенде бір жыл бұрын олардың анасымен мүшеқаптар туралы айтқан жасөспірімдер бірінші жыныстық қатынас кезінде мүшеқаптарды едәуір жиі пайдаланатыны анықталды. Бұдан басқа, бірінші байланыста презервативті пайдаланғандар 20 есе жиі презервативті кейін үнемі пайдалануды жалғастырады.
Бүгінгі күні АИТВ-ның алдын алу жастармен ақпараттық жұмыс жүргізу, жұқтырудан қорғау үшін мүшеқапты пайдаланудың маңыздылығы туралы түсіндіру болып табылады. Жас ұрпақ аурудың берілу тәсілдері туралы және АИТВ инфекциясын жұқтырудан қалай құтылуға болатынын білуі тиіс.
Қан арқылы жұқтырудың алдын алу кезінде дәретхана керек-жарақтарын пайдалану кезінде жеке гигиена ережелерін есте сақтау қажет. Ең алдымен, бұл кесуге болатын заттарға және жаңа қан іздері сақталуы мүмкін (қайшылар, қысқыштар, қырыну станоктары т.б.).
Медициналық мекемелерде стерильді құралдарды пайдалану міндетті болып табылады.
Алдын алу міндеті — адамдарды өз мінез-құлқын ерікті және ұзақ мерзімге өзгерту, оны қауіпсіз ету.
Замануи жағдайда АИТВ инфекциясының алдын алу
Пневмоцистік пневмония туралы алғашқы ғылыми есеп жарияланғаннан кейін 40 жылдан астам уақыт өтті, ол кейіннен АИТВ инфекциясының соңғы сатысы — иммун тапшылығы синдромы (ЖИТС) ретінде белгілі болды.
Адамның иммун тапшылығы вирусы (АИТВ) – инфекцияны тудырады, ол: ауру жұққан қанмен қатынас болғанда жыныстық жолмен, шәует арқылы немесе вагинальды секрециямен қатынас болғанда жұғады. Вирус есірткіге арналған инелер мен шприцтерді ортақ пайдаланғанда және анадан балаға берілуі мүмкін.
АИТВ және ЖИТС диагнозы қазір жиырма жыл бұрынғыға қарағанда әртүрлі мағынаға ие. Осы күнге дейін көптеген жанама әсерлері бар бірнеше дәрі қабылдаған адамдардан — күніне бір таблеткаға дейін қабылдап, жақсы төзімділік танытып және вирусты толығымен басатын дәрі-дәрмектердің жиынтығы дейінгі қаншама жетістіктер орын алды.
Жаңа зерттеулер қазір дәрі-дәрмектерді жеткізудің әртүрлі тәсілдерін іздеп, зерделеп жатыр: адамдар күн сайын дәрі-дәрмектерді қабылдауға мәжбүр болмайтындай, мысалы, бір қабылдаған әсері бірнеше айға созылатын инъекция немесе дәрі-дәрмектерді жеткізудің имплантацияланатын механизмдері.
2022 жылғы шілдеде Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) халықтың АИТВ жұқтыру қаупі жоғары негізгі топтарындағы адамдарға АИТВ инфекциясының алдын алу құралы ретінде ұзақ әсер ететін инъекциялық каботегравирді (КАБ-ДД) пайдалану жөніндегі жаңа ұсынымдарды жариялады.
Қазіргі кезеңде АИТВ-ға жалпыға бірдей скрининг өте маңызды: көптеген адамдарда АИТВ бар, бірақ олар бұл туралы білмейді, күдіктенбейді де, уақтылы диагностикалау, вирустық жүктемені басумен тиімді емдеу ұзақ жылдар бойы денсаулықты сақтауға және вирустың басқаларға берілуіне жол бермейді.
2021 жылы ЮНЭЙДС (Біріккен Ұлттар Ұйымының АИТВ/ЖИТС жөніндегі Біріккен бағдарламасы) мәліметтері бойынша, бүкіл әлемде АИТВ-мен ауыратын адамдардың 85% -ы өзінің АИТВ-мәртебесі туралы біледі, 75%-ы АРТ-ты қабылдайды, 68%-ында вирустық жүктеме басылған. Қазақстанда бұл көрсеткіштер тиісінше: 81%/79%/86%. ЮНЭЙДС стратегиясына сәйкес 2030 жылға қарай мына нысаналы көрсеткіштер белгіленіп отыр: 95%/95%/95%.
Қазақстанда АИТВ бойынша деректердің жоғары стандарты сақталуда және ДДҰ мен ЮНЭЙДС халықаралық ұсынымдарына сәйкес іс-шаралар іске асырылуда. Жүргізілген жүйелі профилактикалық шаралардың нәтижесінде Қазақстанда АИТВ-инфекциясының таралуы бойынша жағдай шоғырланған сатыда ұсталып отыр (1,1% орташа әлемдік көрсеткіш кезінде халықтың 0,2%). Перинаталдық трансмиссия деңгейінің 2007 жылғы 8,4% — дан 2021 жылы 1,4% — ға дейін айтарлықтай төмендегені байқалады.
АИТВ-ның алдын алуға арналған кешенді тәсіл — мінез-құлық, биомедициналық және конструктивтік стратегияларды ұштастыру есебінен АИТВ-инфекциясының алдын алу жоспарында барынша ықпал етуге қол жеткізуге бағытталған, оның негізінде адам құқықтарын сақтау және дәлелденген медицина шеңберінде зерттелген індет жағдайында расталған ақпарат жатыр.
Мінез-құлыққа араласу — бұл негізінен мінез-құлықты өзгертуге бағытталған ақпараттық жұмыс. ЖЖБИ немесе АИТВ жұқтыру қаупін азайту үшін адамдар қауіп-қатер деңгейін түсініп, осы қауіпті азайту үшін қажетті білімге, дағдыларға және әдеттерге ие болуы керек. Мысалы, мектептегі жан-жақты жыныстық ағартуға бағытталған хабарламаларды тарату үшін әртүрлі байланыс арналарын (мысалы, бұқаралық ақпарат құралдары, қауымдастық деңгейінде және тұлғааралық) қолданатын бірқатар коммуникациялық бағдарламаларды қамтиды.
Бірақ әлемге әйгілі Mayo клиникасының дәрігері Dr. Stacey Rizza-ның АИТВ-ға қатысты: «Егер жер бетіндегі АИТВ-сы бар адамның барлығы диагностикадан өтсе, күтім мен тиімді, пайдалы емді үнемі қабылдаса, сонда АИТВ бұл планетадан бір ұрпақта жойылып кетер еді. Біз мұны осы шаралар арқылы жасай алатынымызды жақсы білеміз» деген тұжырымы негізді болып қала бермек.

Жаннат Мусина, дәрігер-эпидемиолог, ҚР ДСМ ҚДИАҒО АИТВ-инфекциясының алдын алу бөлімінің меңгерушісі

Лицензия 00986 DS